Ә1 Әліпби авторының ұстанымы

ҚАЗАҚЫ ҮНШЕЛЕР (ФОНЕМАЛАР)

Аталған жағдайларды қазақ тілінің өзге тілге тәуелдік сипаты есебінде бағалап, оны құтқаратын уақыт келді. Жоғарыда талданған сараптамаларды ескере келіп, қазақ тіліне барынша тән ЖӘ жасақтауға негіз етуге болады.
Сайып келгенде, қазақ тіліндегі 42 әріппен 76 дыбысты таңбалап жүрміз. Ал оған төмендегіше дәйектелген 29 әріп те жеткілікті. Егер әліпбиге қазақ тіліне тән сипатын берсек, мынадай кесте шығады:

№әріптерүншелер

Дауысты үншелер
1аа
2әә
3ее
4йй
5оо
6өө
7ұұ
8үү
9ыы
10іі
Дауыссыз (бунақты) үншелер
11ббы,бі, ыб, іб
12ггі, іг
13ғ ғы, ығ
14дды, ді, ыд, ід
15ж жы, жі, ыж, іж;
16з зы, зі, ыз, із
17к кы, кі, ык, ік
18қ қы, ық
19л ыл, лы, іл, лі
20м ым, мы, ім, мі
21н ын, ны, ін, ні
22ң ың, ің
23п пы, ып, пі, іп
24р ыр, ры, ір, рі
25с сы, ыс, сі, іс
26тты, ыт, ті, іт
27у у, үу, ыу, іу
28ххы, ых
29ш шы, ыш, ші, іш

Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, 26 ағылшын харпынан немесе 29 әріптен тұратын жаңа қазақ әліпбиі түзілді. Бұл - бейресми әліпби, оны қазақтілді адамдар өздерінің тұрмысында өзара қатынасқа қолдануға әбден болады. Егер үкімет бекітіп жатса, ол ресми әліпбиге айналмақ.

Әліпби ағылшынның 26 харпынан жасақталып, 29 әріптен түзілді. Әріптің 26-сы біртаңбалы, үшеуі ғана қостаңбалы, ал ағылшын әліпбиінде қостаңбалылар саны -21. Екінші таңба ретінде і әрпі ретінде алынған Hh харпы жіңішкертуші таңбаға таңдалып, ә, ү дыбыстарының әріптерін сәйкес түрде а, ұ дыбыстарының (a, u) жіңішке нұсқасы ретінде ah, uh таңбалары; ал ң әрпі қазақ тілі үшін әбден жарамды ағылшын тілінің белгілі ng қосағы таңдалды. Айырықша атап өтерлік жайттар:
- Х әрпі сол күйіндегі Х таңбасын иеленді;
- Ұ,Ү сәйкес түрде U,Uh болғандықтан, бұларға туындылас Ө әрпі де графикалық жағынан жуықтас V харпымен таңбаланды;
- Осылайша графикалық жақындықпен Ғғ әрпі үшін ағылшындық Ff алынды. Қалған әріптердің ағылшынша харыпталуы кескіндес және кәдімгі қолданыстағы нұсқалар болып табылады.
Жоғарыда келтірілген емлелік принциптерді іске асыруда қос таңбалы әріптердің қатарлас келуі немесе қабаттасуы болмайды, сондықтан оларды осылайша қолдану ешбір тұйыққа тіремейді де, ағылшын терімтақтасының (клавиатура) барлық мүмкіндігі сол күйінде қазақ тілінің де игілігіне айналады.
Жазылым мысалы:
ahbden – әбден
Sahlm – Сәлім
uhlgh – үлгі
uhc– үш
tvrt – төрт
uhnggr – үңгір
vsek – өсек
Tvlegen – Төлеген
sw – cу.
Жоғарыдағы асты сызылған мәтінді жаңа әліпбиге салсақ, әрбір төрт жол біреуге дерлік қысқарып, мынадай жазба аламыз:
Jofaryda keltrlgen emlelk prinspterdh hske asrwda qos tangbaly ahrpterdng qatarlas kelwh nemese qabattaswy bolmaidy, sondqtan olardy oslaica qoldanw ecbr tuiqqa tremeidh de, aflcn termtaqtasnyng barlq muhmkndgh sol kuhinde qazaq thlnng de ighlgne ainalady.

ЖӘ-ДІҢ ТИІМДІЛІГІ
- ЖӘ қазақ тілінің жазылым реформасын жасауға негізі болып табылады және оның аса қиындықсыз атқарылуына мүмкіндік береді;
- тілдің төл заңдылығына қатаң түрде негізделген;
- тілдің барлық дыбыстарының жазылымы қарастырылған;
- ешбір өгей тіл тарапынан лингвистикалық экспанцияға жол берілмеген;
- тілдің ежелгі ұрын жазба үлгісімен сабақтасу қстанымы сақталған;
- ЖӘ негізінде болашақта жалпытүркілік тиімді де ыңғайлы әліпби жасауға негіз бар;
- әліпбидің қатаң ұстанымы қисынсыз ережелерге жол бермейді;
- әліпбидің айқын сипаты емлелік қайшылықтарға жол бермейді;
- әліпбиде артық әріп не босалқы белгі жоқ;
- ЖӘ қазақ тілінің өзге тілдермен арадағы сөздердің транслитерациясын барынша дәл және нақты жасауға мүмкіндік береді;
- әліпби емлесі тіл жазылымының шұбалыңқылығын жояды, шамамен бұрынғы;
- ЖӘ ежелгі түркілі ұрын жазылымының кейбір негізгі тұжырымдарын бойына сіңірген, болашақта бұл әліпбиге сүйеніп, түркілік графикаға негізделген әліпбиге көшуге алғышарт болып табылады;
- ағылшын харпы негізінде жасақталған әліпби ешбір техникалық қиындыққа ұшырамайды, қазақ тіліне бірден әлемдік деңгейдегі техникалық мүмкіндік есігін ашады;
- ағылшын харпын қазырдың өзінде қолданып жүрген контингент үшін 29 әріптік ЖӘ-дің 21 харпы таныс, 8-і ғана бейтаныс, яғни, әліпби құрамындағы харыптың 62 пайызының қазырғы қолданыста болуы оның тез арада меңгерілуін қамтиды;
- ЖӘ-ді меңгеруге сауатты адам үшін 3-10 тәулік уақыт бөлуі жеткілікті;
- ЖӘ бойынша жаңаша жазылым шамамен бұрынғы жазбадан 20-25 пайыз қысқа болу арқылы әрі үнемді, әрі жедел жүзеге асырылмақ;
- ЖӘ-ді ешбір қиындыөсыз және шығынсыз електрондық кеңістікте кез келген адам немесе ұйым мен ұжым жүзеге асыра алады;
- ЖӘ харыпты жетілдіруге болмаса әшекейлеуге, сондай-ақ сұрыптау т.б. баспалық, дизайнерлік амалдарға арналған арнайы қамтымалар әзірлеуді қажет етпейді, ағылшын әліпбиіне әзірленген барлық қамтымаларды қолдану мүмкіндігі бар;
- лигвистикалық, саяси, экономикалық, техникалық, жаһандық сипаттармен дәйектелген талаптарды толық қанағаттандырады.

Ә1 әліпби авторы.